IME NARODA BOSNE U NAČERTANIJU ILIJE GARAŠANINA I DANAS (1/3) The name of the Bosnian peoples in Ilija Garašanin's drawings and today (1/3)
(Enver Halilović)
1. Načertanije Ilije Garašanina je “politički”, “geopolitički projekt”, “prijedlog formativnih informativnih načela vanjske politike Kneževine Srbije”, “najvjerodostojniji izraz srpske političke misli i odgovarajuće tradicije”, “srbijanski-velikosrpski projekt”, “politički orijentir za budućnost (Srbije) i antizapadno savezništvo”, dokument “stvaranja saveza pravoslavnih naroda”, “program srbijanske vlade”, “program srpske države”. Ovo su samo neke od brojnih srbijansko-srpskih-jugoslovenskih kvalifikacija i ocjena Načertanija.
Kneževina Srbija, prva srpska država, koja je tek nastala, o kojoj govori i čiju budućnost planira Ilija Garašanin kao ministar unutarnjih poslova Kneževine Srbije, u svom političkom dokumentu Načertanije (1844.), mora se proširiti i ojačati. U tom njegovom političkom dokumentu, u želji za proširenjem i jačanjem prve srpske države, Kneževine Srbije, Garašanin piše svojevrstan, danas bi smo kazali non paper, pod navedenim naslovom, da bi u njemu obrazložio i izložio svoje viđenje nužnosti i opravdanosti njenog proširenja i jačanja. Politički dokument, esejskog tipa, Načertanije Ilije Garašanina nije izraz samo njegove puke patriotske želje i vizije. Nastalo je u specifičnom historijskom momentu kada je postalo nesumnjivo da je Osmansko carstvo pred raspadom i nestankom, kada nastaje Istočno pitanje, pitanje stvaranja nove državno-političke konfiguracije na Balkanu. “Garašaninovo Načertanije poslužilo je sa izvesnim izmenama i dopunama, kao program spoljne i nacionalne politike, ne samo njegovom sastavljaču već i svim ostalim državnicima i političarima Srbije do 1918, kada su ujedinjenjem Srba, Hrvata i Slovenaca u jednu državu ostvarene glavne tačke”.
Proširenje i jačanje Kneževine Srbije, po njemu, ima “osnov i tvrd temelj” u “carstvu srpskom 13-og i 14-og stoljeća”, u “bogatoj i slavnoj srpskoj istoriji”. Po njemu, taj “tvrdi temelj” proširenja i jačanja Kneževine Srbije, njenog prerastanja u “srpsko carstvo”, je srednjovjekovna Raška država u vrijeme kada je njom vladao car Dušan, u srpskoj mitoločkoj historiografiji poznat i pod imenom Dušan Silni.
Ilija Garašanin, “jedan od najvećih i najgenijalnijih srpskih (srbijanskih, dodao E. H.) političara i državnika devetnaestog veka”, ne razmatra pitanje opstanka, već proširenja i jačanja Kneževine Srbije. On piše Načertanije u vremenu kada je nesporan i vrlo evidentan nestanak i ukidanje Osmanskog carstva i kada se u takvoj situaciji u Evropi postavlja Istočno pitanje, pitanje političko-državnog organiziranja Balkanskog prostora nakon odlaska osmanlija.
Kao moćna carstva u neposrednom dodiru i okruženju s osmanskim carstvom na Balkanu, poseban, direktan interes imaju dva njemu konkurentna carstva, Austro-Ugarska i Rusija. Ostale velike i tada moćne evropske sile, zbog svojih neposrednih interesa, bile su na ovaj ili onaj način, posredno ili neposredno, također, zainteresirane za rješavanje pitanja državno-političkog nasljedstva Osmanskog carstva na Balkanu.
Zapadno-evropske države, Engleska, Francuska, Njemačka, Italija, su podržavale Rusiju i Austro-Ugarsku u istisnuću osmanlija sa Balkana, ali su, zbog svojih interesa, vodile takvu politiku da ni Rusija ni Austro-Ugarska ne preuzmu Balkan, bilo pojedinačno ili da ga međusobno podijele. Zbog toga su se njihove politike kretale između stvaranja novih etničkih država na Balkanu nakon odlaska osmanlija ili stvaranje jedne nove moćne južnoslavenske države na tom prostoru. Historijski tok, u jednom momentu, proizveo je ideju jedne integralne južnoslavenske države (1918.), da bi kasnije (1990,) u novim historijskim i političkim okolnostima nastala i prevladala ideja stvaranja više nezavisnih država na Balkanu.
Moćne evropske države, Francuska, Engleska, Italija, kada je došlo do odlaska osmanskog carstva sa Balkana, podržale su stvaranje Kraljevine SHS, kasnije Kraljevine Jugoslavije, koja je obuhvatala, ne samo osmanski prostor zapadnog Balkana, već i slavenski prostor Austro-Ugarske, koja se raspala zajedno sa nestankom osmanskog carstva. Jačanje tadašnje Srbije i formiranje hegemonističke velikosrpske ideologije svi Srbi zajedno uklapalo se u evropsko rješenje Istočnog pitanja. Kneževina Srbija je tada ponudila svoje rješenje Istočnog pitanja za koje je imala razumijevanje u zapadnoevropskim državama zbog njihovih interesa. Formiranje južnoslavenske države za ondašnje zapadnoevropske države bio je i njihov interes ograničenja teritorijalne ekspanzije Austro-Ugarske i Rusije na Balkanu. Nije srbijansko slobodarstvo stvorilo Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, kasnije prvu i drugu Jugoslaviju, već, mnogo više tadašnji interesi i politika zapadno-evropskih država. Ista situacija je bila i u vrijeme raspada SFRJ. Ni ona se nije raspala samo zbog njenih unutardržavno-nacionalnih neslaganja i sukobljavanja, već mnogo više zbog ondašnjih političkih interesa zapadno-evropskih država. Hegemonistička politika Slobodana Miloševića i secesionizam Slovenije i Hrvatske samo su bili putokazi implementacije ideje raspada SFRJ.
Načertanije, u smislu evropskih vanskopolitičkih ideja uobličenih u neki politički dokument, nastalo je pod evidentnim “uticajem poljske emigracije. a naroćito Franje Zaha, podstaknut programom kneza Čartorijskog a sa znanjem, može biti i saradnjom Petronijevića” (Avram Petronijević, Ministar vanjskih poslova kneževine Srbije, dodao E. H).
2. Polazna tvrdnja Ilije Garašanina da Kneževina Srbija ima “osnov i tvrd temelj” proširenja i razvoja u srednjovjekovnoj državi Raška u vrijeme cara Dušana je ideološka historiografska konstrukcija i izmišljotina koja je u kasnijoj srbijanskoj velikodržavnoj političkoj i ukupnoj intelektualnoj svijesti postala dogmatizirani mit koji se ne dovodi u pitanje sve do danas.
Njegova postavka da Kneževina Srbija “ima osnov i tvrd temelj proširenja i jačanja” na cijelom prostoru srednjovjekovne tzv. srpske države Raške iz vremena cara Dušana je ideološka konstrukcija, kako u tom smislu da je Raška bila srpska država, tako i u smislu da je Dušan, jedan od vladara države Raške bio car.
Historijska karta Bosne i Hercegovine
Historic map of Bosnia and Herzegovina
Niti je Raška srpska srednjovjekovna država, jer nema države s pridjevom srpska, do stvaranja Kneževine Srbije, niti je Dušan, vladar Raške, imao titulu cara koju mu je dodijelila Carigradska patrijaršija, koja je imala pravo dodijeliti mu takvu titulu. Car Dušan je samoproglašeni car, odnosno car s lažnom titulom cara. No, nezavisno od ovih činjeničnih istina, hegemonistički velikosrpski politički i nacionalni jezik, što je nastajao od druge polovine dvadesetog vijeka pa na dalje, pod uticajem književnih ideja Njegoša, lingvističkih tvrdnji Vuka Karadžića, prosvjetiteljske koncepcije Dositeja Obradovića, etnogeografskih postavki Jovana Cvijića, pravoslavno političkih ideja Branka Petranovića i Vaso Pelagić, radikalskih političkih ideja itd. bitno je uticao, kako na političku svijest srbijanaca, pravoslavnih Bošnjaka i Crnogoraca, tako i na političku svijest i kulturu drugih evropskih naroda. Jezik, posebno naučni i vjerski, ima veoma važne političke, ali i druge posljedice. Kao što političke promjene dovode do promjena u jeziku tako i obrnuto, promjene u jeziku dovode do političkih promjena. Moć se upisuje u jeziku i proizvodi jezikom.Friedrich Nietzsche tvrdi: …”snaga spoznaje ne leži u stupnju njezine istinitosti, već u njezinoj starosti, utjelovljenosti, u njezinu karakteru kao uvjetu života”. Odnos činjenične istine i njenog razumijevanja i interpretacije još bolje i direktnije saopštava sljedeća Nietzscheova tvrdnja: “fakti ne postoje, sve što postoji jesu naše interpretacije”. Primijenjeno na hegemonistički velikosrpski politički i historiografsko humanistički “naučni” jezik, za pojmove kao što su: srednjovjekovna Srbija, srednjovjekovna srpska država Raška, Stara Srbija, Srpska pravoslavna crkva, srpske zemlje itd. nije bitna njihova faktička istinitost, već njihova moć da se kroz njih implementira srbijanska-srpska politika i ideologija.
Garašanin je, u vrijeme nastakla Istočnog pitanja, izgradio i iskonstruisao tzv. historijsko pravo Kneževine Srbije da preuzme pod svoju vlast, proširi se i ojača, na prostor Raške iz vremena tzv. cara Dušana. Raška je, u vrijeme Dušanove vlasti, obuhvatala prostor, manje više, kojeg danas zahvataju Sjeverna Makedonija, sjeverna Albanija, Crna Gora, Sandžak i Kosovo.
Cilj pisanja Načertanija bio je da se Kneževina Srbija predstavi evropskoj diplomatiji kao država koja ima historijsko pravo na prostor zapadnog Balkana pod tadašnjom upravom osmanskog carstva. Po principu historijskog prava Garašanin je želio da legitimira pravo Kneževine Srbije na prostor Raške iz vremena Dušanove vlasti, na Sandžak, Kosovo, Sjevernu Makedoniju, sjevernu Albaniju i Crnu Goru, a po slavenskom narodnosnom principu, kao što ćemo vidjeti u drugom dijelu Načertanija, Garašanin je nastojao da dokaže da Kneževina Srbija ima pravo na južnoslavenske narodnosne prostore Austro-Ugarske, Slavoniju, Hrvatsku, Dalmaciju i Sloveniju.
“Tvrdi historijski temelj” Kneževine Srbije, Rašku, okupiralo je Osmansko carstvo i sada kada je izvjesno da se ruši to carstvo Garašanin nudi Evropi, što uključuje i Rusiju, da se na tom prostoru gradi, proširi i ojača Srbija, Kneževina Srbija. Tako su Srbi, Kneževina Srbija, preko Načertanija, predstavljeni direktnim nasljednikom prostora srednjovjekovne Raške iz vremena Dušanove vlasti, njenih velikih historijskih predhodnika. Oslobađanjem i zauzimanjem tog tada osmanskog državnog prostora Srbija neće time učiniti ništa drugo osim što će obnoviti svoju djedovinu. Srpstvo i njegova država, smatra Garašanin, imaju “zaštitu svetog istoričeskog prava”.
Sarajevo, 18.11/24 nastaviće se
